تبعیض درسلام و تعظیم به فرودست و فرادست، تأملی در روایتی از امام رضا(ع)
دکتر محمد قدرتی شاتوری
مدرس دانشگاه،پژوهشگر فقه،حقوق و اندیشه امام خمینی(ره)
در دنیایی که ممکن است برخی از افراد، ثروت و جایگاه افراد را ملاک برتری و احترام بدانند و انسانیّت انسان را فراموش کنند، این روایت امام رضا(ع) موردتأمل قرار می‌گیرد که حضرت فرموده‌اند: «مَن لَقِیَ فَقیرا مُسلِما فَسَلَّمَ عَلَیهِ خِلافَ سَلامِهِ عَلَى الأغنیاءِ لَقِی اَللّه َ یَومَ القِیامَةِ و هُوَ عَلَیهِ غَضبانٌ:هر کس مسلمان فقیرى را دیدار کند و برخلاف سلامى که به ثروتمندان مى‌کند، به او سلام کند، روز قیامت در حالى به دیدار خدا مى‌رود که بر او خشگمین است.»(عیون اخبار الرضا (ع)، ج 2: 52.)
سخن حضرت صرفا یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه با تأمل جدی در محتوای سخن و تطبیق بر شرایط امروزی برخی از افراد هشدار و گلایه‌ای جدی به شمار می‌آید.
به‌راستی چه چیزی مهم‌تر و بالاتر از انسانیّت انسان است که برخی از افراد سلام عدالت محور را به فراموشی سپرده و پس از تعظیم و احترام نسبت به دیگران بخاطر ثروت و جایگاه، سلام و احترامی چنان کنند و نسبت به افرادی که ممکن است جایگاهی پایین‌تر داشته باشند، سلام و احترامی تحقیر آمیز می‌کنند. چنین احترامی مصداقی از نگاه بالا به پائین و نشانه‌ای از فقر اخلاقی است که ممکن است فردی تصور کند احترام به ثروت دیگران، انسانیّت است اما آگاه نیست که مصداق سقوط انسانیّت است.
امام رضا(ع)به چنین افرادی هشدار جدی می‌دهند که عواقب چنین رفتاری که تبعیض‌گونه است، خشم الهی را دربردارد، چراکه خداوند در آیه 13سوره حجرات فرموده است: (إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ) در این آیه شریفه ملاک تکریم افراد نزد خداوند ثروت،جایگاه و شهرت نیست بلکه تقوا معیار است. خداوند معیارهای فریبگر و ظاهری را برای سنجش ارزش انسان‌ها باطل می‌داند.
ممکن است برخی از افراد به این بیماری اجتماعی و فقر اخلاقی دچارشده باشند و سلام و احترام طبقاتی بخاطر امور زودگذر درون آنها نهادینه شده باشد و به افراد بالادست صرفا بخاطر ثروت تعظیم می‌کنند اما نسبت به افراد فرودست بی‌تفاوت هستند.
امیرالمومنین، علی بن ابی‌طالب (علیه السلام) درخصوص چنین افرادی می‌فرمایند:«منْ اَتَی غَنِیّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ:هر کس در مقابل ثروتمند به خاطر ثروتش تواضع کند، دو سوم دینش از بین برود.»(نهج‌البلاغه، حکمت228)
سلام و احترام به صاحبان ثروت اگر با انگیزه منفعت طلبی نباشد و با انگیزه استحقاق و نیّت الهی باشد، ممدوح است لیکن اگر همراه با تبعیض نسبت به فرودست و منفعت طلبی در خصوص احترام و تعظیم باشد،مذموم است، چراکه مصداق افول و سقوط انسانیّت است.
در اسلام انسان دارای کرامت انسانی و مورد احترام است تا جایی که حرمت وی از کعبه برتر و بزرگتر شناخته شده است و تفاوتی در حفظ کرامت انسانی فرد غنی و ثروتمند وجود ندارد و معیار احترام نیز امور دنیوی اعم از ثروت،جایگاه و.. نیست بلکه انسان بماهو انسان محترم است و جانشین خداوند روی زمین است تا جایی که فرشتگان به خضوع و سجود در برابر انسان مامور شده‌اند.
سیره و گفتار امام رضا(ع) نیز شاهدی بر عدم تبعیض بین انسان‌ها و محترم دانستن افراد بوده است.در روایتی نقل شده است:«امام (ع) همواره پس از فراغت از کارهای خود، آنگاه که تنها می‌شدند، تمام خدمتگزاران و کارگران اطراف خود از بزرگ و کوچک را گرداگرد وجودش جمع می‌نمودند، با ایشان سخن می‌گفتند و اُنس می‌گرفتند. هر زمان در کنار سفره می‌نشست، بزرگ و کوچک را فرامی‌خواندند و در کنار خود می‌نشاندند. حتّی متصدّیان اصطبل و رگ‌زن را» (ابن‌بابویه، 1378، ج2: 159).
رفتار امام رضا(ع) بیانگر آن است که برای افراد مرزهای طبقاتی وجود ندارد و نشان می‌دهد که در پیشگاه الهی و انسانی، همه برابرند. این رفتار، تجلی آموزه‌های اسلامی درباره‌ی عدالت و نفی تبعیض است.امام (ع) با این رفتار، به‌همگان یادآوری می‌کنند که هیچ‌کس به‌دلیل شغلش حقیر شمرده نمی‌شود و حتی کسانی که کارهای به‌ظاهر کم‌اهمیت انجام می‌دهند، شایسته احترام‌اند.
در روایتی دیگر آمده است: «امام به خدمتگزاران و کارگران اطراف خود فرمود: اگر من بالای سرتان بودم و شما در حال خوردن غذا، برنخیزید تا غذایتان پایان پذیرد. بسا می‌شد که امام (ع) برخی از ما را برای کاری فرامی‌خواند، و ما عرض می‌نمودیم: مشغول خوردن غذاست. می‌فرمود: او را واگذارید تا غذایش را بخورد» (کلینی، 1365، ج6: 298).
رفتار حضرت گویای عمق انسان‌مداری، ادب و احترام ایشان به حقوق و شأن خدمتکاران است.
@shafaqna_com