. - و لا قوام لهم جمیعا إلا بالتجار و ذوی الصناعات و قوامی نیست برای آنها(مردم، نظامیان، قضات، کُتاب و کارمندان) جمیعا مگر با تجارت و صاحب صناعات علامه طباطبائی می گوید: مهم ترین چیزی که جامعه ی انسانی را بر اساس خود پایدار می دارد، اقتصادیات جامعه است که خدا آن را مایه قوام اجتماعی قرار داده(المیزان ج ۹ ص ۳۲۹) آیت الله جوادی آملی می گوید: »اصل مال(اقتصاد) به منزله قوام جامعه است: «ولاتُؤتوا السُّفَهاءَ أموالَكُمُ الَّتي جَعَلَ اللهُ لَكُم قِياماً» اموال خود را، که خداوند وسیله قوام زندگی شما قرار داده، به دست سفیهان نسپارید و از آن، به آنها روزی دهید! و لباس بر آنان بپوشانید و با آنها سخن شایسته بگویید! »(تفسیر تسنیم ج ۱۵ ص ۵۴۰) .

. ┄┅═✾ برخورد حاکم با مردم ✾═┅┄┈ .

. - و أشعر قبلک الرحمة للرعیة بپوشان قلبت را از رحمت برای رعیت " أشعر قلبک الرحمة" یعنی رحمت را چون شعار که همان لباس چسبیده به تن است برای آنان قرار ده به لباس روئین "دثار" و به لباس زیرین "شعار" گفته می شود - و المحبة لهم و اللطف بهم محبت و لطف به آنها کن - و لا تکونن علیهم سبعا ضاریا تغتنم أکلهم از کسانی نباش که مانند حیوان وحشی درنده مغتنم می داند خوردن آنها را - فإنهم صنفان: إما أخ لک فی الدین و إما نظیر لک فی الخلق بخاطر اینکه مردم بر دو دسته هستند: یا برادران دینی تو اند یا مثل تو در خلقت اند .

. - یفرط منهم الزلل و تعرض لهم العلل اگر کسی از آنها(مردم) لغزش کرد و معیوب شدند - و یؤتی علی أیدیهم فی العمد و الخطاء و عمداً و خطاً از سوی آنها اشتباهی روی داد - فأعطهم من عفوک و صفحک پس عطا کن به آنها عفو و صفح "عفو" به معنای بخشش است و "صفح" فراتر از معنای بخشش و به معناي ترک ملامت و سرزنش است. فایده عفو برای حاکم، حفظ حکومت اوست: «عَفْوُ الْمُلُوكِ بَقَاءُ الْمُلْكِ»

. ┄┅═✾ برخورد حاکم با خواص و عوام ✾═┅┄┈ .

در اینجا حضرت امیر نکات مهمی دارند و یکی از آنها زمانی است که منافع عامه با منافع خواص تعارض کند. حتما بخونید 🔻

. - ولیکن أحب الأمور إلیک أوسطها فی الحق محبوب ترین کار ها نزد تو این است که در مورد حق، باید معتدل ترین آدم باشی(دچار افراط و تفریط نشوی) شهید مطهری می گوید: «غالبا جامعه ها از راه گرایش صد در صد به باطل، به گمراهی کشیده نمی شوند؛ بلکه از افراط در یک حق به فساد کشیده می شود»(انسان کامل ص 36) - و أعمهما فی العدل و در مورد عدل چنان تصمیم بگیری که شامل همه ی مردم بشود و فرمود پیامبر: «مَنْ عَمَّ عَدْلُهُ نُصِرَ عَلَى عَدُوِّهِ» کسی که عدالتش فراگیر باشد، در مقابل دشمن یاری می شود. - و أجمعها لرضا الرعیة و در وادی قدم بگذاری که رضایت مردم در آن جمع و بیشتر باشد یعنی میانه ترین در حق و فراگیرترین در عدل باش و نظر به اموری داشته باش که رضایت بیشتر مردم در آن باشد و این سه از محبوب ترین کار ها است.

. - فإن سخط العامة یجحف برضا الخاصة بخاطر اینکه نارضایتی عمومی، خشنودی خواص رو هم از بین می برد - و إن سخط الخاصة یغتفر مع رضا العامة و نارضایتی خاصه مرتفع می شود با رضایت عامه امیرالمؤمنین علیه السلام در این سخن، مردم را به دو گروه خاصه و عامه تقسیم نمود و فرمود: رضایت عامه مردم را حفظ کن و از نارضایتی خاصه نترس؛ چرا که اگر عامه راضی و خاصه ناراضی باشند اشکالی بر تو نیست و اما اگر عامه ناراضی و خاصه راضی باشند منجر به نارضایتی خاصه می شود. .

. - و لیس أحد من الرعیة أثقل علی الوالی مئونة فی الرخاء و أقل معونة فی البلاء همواره خواص جامعه، بار سنگینی را بر حکومت تحمیل می کنند؛ زیرا در روز های سختی، یاریشان کمتر است و در روز های آسودگی و فراخ حکومت، سنگین ترین هزینه را به حکومت تحمیل می کنند. "معونه" اول به معنای هزینه و "معونه" ثانی به معنای یاری است. - و أکره للإنصاف و خاصه نسبت به عدالت و انصاف، بیشتر اکراه دارند و روی گردان هستند آقای دشتی، در اینجا انصاف را به "عدالت" ترجمه می کند تا این مقصود را برساند که "انصاف" رابطه ی نزدیکی با "عدالت" دارد. " كراهت" در برابر "اراده" است و اراده، خواستن چيزي از روي اختيار و انتخاب است - و أسأل بالإلحاف و سائل ترین اند در رسیدن به خواسته های خود(در رسیدن به خواسته های خود بیشترین تلاش را دارند) "سائل" از ريشه "سؤال" به معناي كسی است كه اظهار درخواست مي‌كند. كاربرد "سؤال" بيشتر در طلب مال و درخواست بخشش مال است: «ولايَسئلكُم أموالَكُم» - «والَّذينَ في أموالِهِم حَقٌّ مَعلوم لِلسّآئِلِ والمَحروم» و به همين جهت "سائل" به نحو مطلق به معناي فقيري است كه از ديگران كمك مالي مي‌خواهد: «وأمَّا السّائِلَ فَلا تَنهَر». .

. - و أقل شکرا عند الإعطاء و وقتی هم که خواسته ی آنها را اجابت کنی و به آنها ببخشی، کمترین قدردانی را دارند - و أبطأ عذرا عند المنع و دیر عذر پذیرند هنگامی که آنها را از خواسته هایشان منع می کنی و به آنها عطا نمی کنی(مثلا می گویید: خزانه خالی است و آنها به این راحتی ها این عذر را نمی پذیرند) - و أضعف صبرا عند ملمات الدهر و کمترین صبر را دارند هنگامی که به مشکل افتادی و روزگار به وفق مراد تو نیست - من أهل الخاصه و هیچ کدام از عامه، در این موارد(اکراه به انصاف و عدالت دارند، سائل ترین اند در رسیدن به خواسته هایشان و...) مانند خاصه نیستند: «و لیس أحد من الرعیة من أهل الخاصه». .