کمى قبل از حکومت امام (عليه السلام) صورت گرفت.
از سوى ديگر، نشان مى دهد که مهمترين هدف اجتماعى امام (عليه السلام)، گسترش عدالت و گرفتن حقّ ستمديدگان بود واين همان داروى حيات بخشى است که غالباً در کام افراد بى خبر، تلخ است.
اين همان چيزى است که از مهمترين اهداف بعثت انبيا، طبق گواهى قرآن مجيد مى باشد آن جا که مى فرمايد : «(لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيَنّاتِ وأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِيْزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ); ما رسولان خودرا با دلايل روشن فرستاديم و با آنها کتاب آسمانى و ميزان (شناسايى حق از باطل و قوانين عادلانه) نازل کرديم، تا مردم قيام به عدالت کنند»(5). (6)
پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 5، ص: 504-499
وَمِنْ كلام لَهُ عَلَيْهِ السَّلامُ في امر البيعة.
از سخنان امام عليه السلام است كه درباره بيعت فرموده.
خطبه در يك نگاه:
امام عليه السلام در اين خطبه به چند نكته اشاره مى فرمايد:
نخست اين كه: بيعت با من يك امر اتفاقى و بدون فكر وانديشه، از سوى مردم نبوده است، وبنابراين كسى حقّ تخلّف از آن را ندارد چون بيعت عام است.
ديگر مى فرمايد: من شما را براى به ثمر رساندن اهداف الهى مى خواهم، ولى شما مرا براى تأمين منافع دنيوى خود مى خواهيد.
سوّم اين كه: از همه مردم مى خواهد او را براى گرفتن حق مظلومان از ظالمان يارى دهند، وتصميم قاطع خود را بر اين امر بيان مى كند.
داد مظلوم را از ظالم مى ستانم:
اين سخن ـ يا به تعبير ديگر اين بخش از خطبه را ـ امام (عليه السلام) زمانى بيان فرمود که، چند نفر از صحابه سرشناس پيامبر (صلى الله عليه وآله) از بيعت با او کناره گيرى کرده بودند و امام (عليه السلام) با اين سخن با آنها اتمام حجّت مى کند مى فرمايد : «بيعت شما (توده مردم) با من بى مطالعه و ناگهانى نبود» (لَمْ تَکُنْ بَيْعَتُکُمْ إيَّايَ فَلْتَةً).
بلکه هنگامى که مشکلات ناشى از بيعت با خلفاى پيشين مخصوصاً بيعت با خليفه سوّم و پيامدهاى آن را ديديد، همگى تصميم گرفتيد به سراغ من بياييد و طرح نوى در مسأله بيعت ريختيد، بنابراين با پذيرش اکثريّت قاطع مردم، اقليت کوچکى حق ندارد از بيعت سرباز زند و بر خلاف مسلمين گام بردارد.
با توجه به اين که «فلته» به معنى کارى است که بى مطالعه و ناگهانى و بدون استحکام صورت گيرد، امام (عليه السلام) مى خواهد، اوّلاً روشن سازد که بيعت با او کاملاً حساب شده و بعد از مشورت مردم و سران قوم با يکديگر صورت گرفت، وثانياً تعريضى است به بيعت «ابو بکر» که در يک محيط کاملاً بسته با موافقت عده اى معدود صورت گرفت تا آن جا که «عمر» در سخن معروفش گفت : «إِنَّ بَيْعَةَ أَبِي بَکْر کَانَتْ فَلْتَةً، وَقَى اللهُ شَرَّها; بيعت با ابو بکر بى مطالعه بود، خداوند مسلمانان را از پيامدهاى بد آن حفظ کرد»(1).
و در بعضى از روايات در ذيل همين حديث آمده است : «فَمَنْ عَادَ إلَى مِثْلِها فَاقْتُلُوه; هر کس به سراغ مثل آن برود او را به قتل برسانيد»(2).
در پايان اين بحث به هنگام ذکر نکته ها شرح لازم را در اين باره خواهيم داد.
به هر حال امام (عليه السلام) در ادامه اين سخن مى فرمايد : «وضع من و شما يکسان نيست، من شما را براى خدا مى خواهم و شما مرا براى خويشتن !» (وَلَيْسَ أَمْرِي وَأَمْرُکُمْ وَاحِداً. إنِّي أُرِيدُکُمْ للهِ وَأَنْتُمْ تُرِيدُونَنِي لإَنْفُسِکُمْ).
اشاره به اين که : من همچون حاکمان دنياپرست که حکومت و اطاعت مردم را براى جاه و جلال و منافع شخصى وعيش ونوش خود مى خواهند نيستم من مى خواهم به وسيله شما آيين خدا را بر پا سازم و حقوق بندگان را ادا کنم، و رضاى او را از اين طريق بدست آورم، ولى شما مرا براى منافع شخصى خود مى خواهيد، براى گرفتن سهم بيشتر از بيت المال، يا رسيدن به پست و مقام، و يا رفاه در زندگى، و با توجه به اختلاف اين دو ديدگاه طبيعى است که مسيرها همچون ابزارهاى کار يکسان نيست.
سپس بعد از توبيخ و سرزنش و بيدار ساختن مخاطبين از آنها دعوت مى کند، به اصلاح خويش در سايه برنامه هاى امام (عليه السلام) بپردازند مى فرمايد:
«اى مردم ! مرا براى اصلاح خودتان يارى دهيد» (أيُّهَا النَّاسُ، أَعِينُوني عَلَى أَنْفُسِکُمْ).
اشاره به اين که : مکتب تربيتى من براى اصلاح همه شما آماده است، از شما مى خواهم، با پذيرش نصايح من، ـ که برگرفته از منبع وحى، قرآن مجيد و تعليمان پيامبر (صلى الله عليه وآله) است ـ در آن شرکت جوييد و با من همکارى کنيد، چرا که اگر جوششى از درون شما نباشد هيچ برنامه اى مفيد نخواهد افتاد.
و در پايان، به نکته بسيار مهمى اشاره کرده و اراده و تصميم قاطع خود را نسبت به آن روشن مى سازد و آن «بسط عدالت» در سراسر کشور اسلامى و مبارزه با ظالمان بيدادگر است مى فرمايد:
«به خدا سوگند داد مظلوم را از ظالمش مى ستانم و افسار ظالم را مى کشم تا او را به آبشخور حق وارد سازم هر چند از اين کار ناخشنود باشد !» (وَايْمُ اللهِ لاَُنْصِفَنَّ الْمَظْلُومَ مِنْ ظَالِمِهِ، وَ لاََقُودَنَّ الظَّالِمَ بِخِزَامَتِهِ(3)، حَتَّى أُورِدَهُ مَنْهَلَ(4) الْحَقِّ وَإنْ کَانَ کَارِهاً).
اين تشبيه زيبا که ظالمان را به شتر جموشى همانند مى سازد که، حتى از نوشيدن آب خوددارى مى کند، وصاحبش مى خواهد او را به زور، وارد آبشخورگاه کرده و سيراب نمايد، نشان مى دهد که هدف از مبارزه با ظالمان، تنها گرفتن حقّ مظلومان نيست، بلکه اين کار به نفع خود آنها نيز مى باشد; زيرا هنگامى که ظلم از حد گذشت، شورش و عصيان عمومى همچون آتشى زبانه مى کشد، و تر و خشک را مى سوزاند و اوّلين طعمه اين آتش، ظالمان خواهند بود، همان چيزى که در عصر «عثمان» و
سخنى از آن حضرت (ع) روزى ميان او و عثمان مشاجره اى در گرفت. مغيرة بن اخنس، كه در آنجا بود، به عثمان گفت: من تو را در برابر او بسنده ام و اميرالمؤمنين مغيره را فرمود:
اى فرزند آن ملعون ابتر و درخت بى ريشه و شاخ، تو مرا بسنده اى؟ به خدا سوگند، كسى كه تو ياورش باشى، هرگز، روى پيروزى نخواهد ديد و كسى كه تو برپايش دارى، هرگز، بر پاى نخواهد ماند. از نزد ما بيرون شو. خداوند خير و صلاح را از تو دور گرداند. هر چه توانى بكوش، خدا بر تو رحمت نياورد اگر بر من رحمت آورى.
خطبه ۱۳۵نهج البلاغه